Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
Nguyễn Quang Riệu (sinh năm 1932 tại
Hải Phòng) là nhà vật lý thiên văn Việt kiều hiện đang định cư tại Pháp.
Ông là người con đầu trong một gia
đình có ba anh em trai sau này đều trở thành những nhà khoa học tên tuổi. Là
giáo sư-tiến sĩ tại Đại học Sorbonne (Paris), giám đốc nghiên cứu tại Đài thiên
văn Paris, ông đã công bố trên 150 công trình khoa học về vật lý thiên văn (đặc
biệt trong lĩnh vực thiên văn vô tuyến, tên gọi tiếng Anh là Radioastronomy)
trên các tạp chí khoa học quốc tế, viết nhiều sách (cả sách chuyên ngành và
sách phổ biến khoa học) bằng tiếng nước ngoài và tiếng Việt.
Ông cũng là Giám đốc Nghiên cứu Danh
dự (Emeritus) của Trung tâm Quốc gia Nghiên cứu khoa học Pháp (CNRS). Năm 1973,
ông đã được nhận giải thưởng của Viện Hàn lâm Khoa học Pháp sau khi đã phát hiện
và xác định chính xác vị trí xảy ra vụ nổ trong chòm sao Thiên Nga (Cygnus X3).
Cùng với Giáo sư Trịnh Xuân Thuận, Giáo sư-Tiến sĩ Nguyễn Quang Riệu được coi
là một trong số rất ít nhà khoa học gốc Việt trên thế giới không ngại dấn thân
và đạt được những thành công trong ngành thiên văn học, một ngành khoa học đến
giờ vẫn được coi là non trẻ và ít có điều kiện phát triển tại Việt Nam. Ông
cũng là một trong những nhà khoa học đi tiên phong trong việc phổ biến cũng như
vun đắp tình yêu của nhiều bạn trẻ Việt Nam đối với môn thiên văn học.
Ước mơ tuổi thơ
Nguyễn Quang Riệu cùng hai người em
ruột của ông đều sinh ra và sống những năm thơ ấu tại Hải Phòng. Ông Nguyễn Văn
Đính (quê ở làng Lai Xá, huyện Hoài Đức, tỉnh Sơn Tây cũ) đã di cư đến lập nghiệp
ở Hải Phòng đầu những năm 1930. Tại đây ông mở hiệu ảnh nổi tiếng mang tên Phúc
Lai và kết hôn với một người phụ nữ địa phương là bà Nguyễn Thị Thoa rồi sinh
ra ba người con trai sau này đều trở thành những nhà khoa học tên tuổi.
Trong đó người con cả là nhà vật lý
thiên văn Nguyễn Quang Riệu (sinh năm 1932), người con thứ hai là nhà giải phẫu
học và nhân trắc học Nguyễn Quang Quyền (sinh năm 1934), còn người con thứ ba
là nhà hóa học Nguyễn Quý Đạo (sinh năm 1937). Tuổi thiếu thời, GS.TS. Nguyễn
Quang Riệu thường được gia đình dẫn lên ngọn đồi có Đài thiên văn Phủ Liễn ở thị
xã Kiến An (Hải Phòng) tham quan nên đã sớm yêu thích thiên văn.
Theo đuổi thiên văn
học
Năm 18 tuổi, ông sang Pháp theo học
tại Đại học Sorbonne (Paris). Trong thời gian du học, gia đình khuyến khích ông
theo ngành hóa học để sau này chế ra phim và giấy ảnh phục vụ cho nghề truyền
thống của dòng họ. Tuy nhiên, hình ảnh mái vòm của Đài thiên văn Phủ Liễn và
quang cảnh bầu trời tuổi thơ có lẽ đã in sâu vào trí óc ông. Nó đã thúc đẩy vốn
đam mê thiên văn học, khơi dậy niềm yêu thích chụp chân dung các vì sao trên trời
trong ông. Và rồi, ông dồn hết tâm trí và thời gian đi sâu vào nghiên cứu thiên
văn học. Tốt nghiệp đại học lúc Việt Nam còn chiến tranh, ông quyết định ở lại
nghiên cứu thiên văn tại Đài thiên văn Paris.
Năm 1972, ông đã quan sát vụ nổ trên
chòm sao Thiên Nga và xác định chính xác khoảng cách 30.000 năm ánh sáng từ vị
trí vụ nổ tới Trái Đất. Sau đó phát hiện này đã được thông báo rộng rãi đến nhiều
đài thiên văn trên thế giới. Vụ nổ này xảy ra ở trên biên giới của dải Ngân Hà,
trong chòm sao Thiên Nga và sau đó được đặt tên là Cygnus X3.
Phát hiện của ông được tạp chí
Nature, một tạp chí khoa học nổi tiếng thế giới dành toàn bộ một số để giới thiệu.
Với phát hiện thiên văn quan trọng này, ông được nhiều đài thiên văn và trường
đại học trên thế giới mời đến thuyết giảng. Theo lời ông kể lại sau này, để được
cấp hộ chiếu qua lại nghiên cứu và thỉnh giảng ở các quốc gia khác nhau nên buộc
ông phải nhập quốc tịch Pháp, dù vẫn luôn ý thức rằng mình là công dân Việt
Nam.
Từ năm 1976, ông thường xuyên về nước
tham gia phát triển và phổ biến ngành vật lý thiên văn và vật lý môi trường,
hai lĩnh vực nghiên cứu còn non trẻ ở Việt Nam. Vào thời điểm diễn ra hiện tượng
nhật thực toàn phần ngày 25 tháng 10 năm 1995 tại Việt Nam, GS.TS. Nguyễn Quang
Riệu được Bộ Ngoại giao Pháp cấp kinh phí để xây và mua thiết bị thiên văn mang
về Việt Nam. Sau đó, ông đề nghị để lại thiết bị tại Đại học Quốc gia Hà Nội và
Đài thiên văn Phủ Liễn (Kiến An, Hải Phòng) giúp sinh viên thực tập quan sát bầu
trời.
Cũng nhân dịp này, cùng với Bộ Khoa
học Công nghệ và Môi trường Việt Nam, ông tham gia tổ chức một Hội thảo quốc tế
với mục đích giải thích những hiện tượng thiên nhiên. Bên cạnh đó, ông còn
trình bày những thành tựu mới đạt được trong ngành thiên văn. Từ đó, hàng năm
ông đều dành ít thời gian về nước tổ chức lớp học về môn vật lý vũ trụ và vật
lý môi trường tại Đại học Quốc Gia Hà Nội.
Đây là chương trình do ông tự khởi
xướng, kết hợp giữa Đài thiên văn Paris, Đại học Quốc gia Hà Nội, Đại học
Pierre và Marie Curie (Paris) với sự tham gia của Hội Thiên văn Quốc tế. Ông vận
động nhiều nhà khoa học nước ngoài cùng về thỉnh giảng. Học viên là những cán bộ
nghiên cứu và giảng dạy của các trường đại học và các viện khoa học trong nước.
Ông cũng là người đứng ra xin tài trợ học bổng của Chính phủ Pháp cho sinh viên
Việt Nam và hướng dẫn họ làm luận án tiến sĩ chuyên ngành vật lý thiên văn tại
Pháp.
Với mục tiêu phổ biến khoa học, ông
đã viết nhiều cuốn sách về thiên văn học với nội dung dễ hiểu bằng tiếng Việt
như: “Vũ trụ phòng thí nghiệm thiên nhiên vĩ đại”, “Lang thang trên dải Ngân
Hà”, “Sông Ngân khi tỏ khi mờ”, “Bầu trời tuổi thơ”. Ngoài ra, ông còn tham gia
soạn một cuốn giáo trình chuyên ngành thiên văn vật lý song ngữ Việt-Anh dành
cho sinh viên các trường đại học trong nước. Ông cũng viết nhiều bài báo khoa học
đăng trên các báo chí trong nước nhằm giới thiệu ngành thiên văn đến với toàn
thể quần chúng.
Là Giám đốc Nghiên cứu Danh dự
(Emeritus) của Trung tâm Quốc gia Nghiên cứu khoa học Pháp (CNRS) và công tác tại
Đài thiên văn Paris, GS.TS. Nguyễn Quang Riệu đã công bố trên 150 công trình
nghiên cứu (đặc biệt trong lĩnh vực thiên văn vô tuyến) tại nhiều hội nghị khoa
học lớn và trên các tạp chí khoa học uy tín. Các cuốn sách (cả về chuyên ngành
lẫn phổ biến khoa học) trong lĩnh vực vật lý thiên văn do ông xuất bản tại quê
nhà đã khơi dậy niềm đam mê nghiên cứu thiên văn học của nhiều thế hệ bạn trẻ
Việt Nam những năm qua.
Một số tác phẩm đã
xuất bản tại Việt Nam
Vũ trụ phòng thí nghiệm thiên nhiên
vĩ đại. NXB Giáo dục, 1995 (sách phổ biến khoa học).
Lang thang trên dải Ngân Hà. NXB Văn
hóa thông tin, 1997 (sách phổ biến khoa học)
Sông Ngân khi tỏ khi mờ - Les
Reflets du Fleuve d’Argent. NXB Văn hóa-Thông tin, 1998 (sách phổ biến khoa học,
song ngữ Việt-Pháp)
Bầu trời tuổi thơ. NXB Giáo dục,
2002 (sách phổ biến khoa học)
Thiên văn vật lí - Astrophysics. đồng
tác giả, NXB Giáo dục, 2000 (sách giáo khoa chuyên ngành cấp đại học, song ngữ
Việt-Anh )
Những con đường đến với các vì sao.
NXB Khoa học và Kỹ thuật, 2003 (sách chuyên ngành)
Radioastronomy, The Microwave
Engineering Handbook, Volume 3. Publisher: Chapman and Hall (sách chuyên ngành,
bản tiếng Anh.
Ghi nhận
Với những thành tích đạt được trong
sự nghiệp khoa học của mình, GS.TS. Nguyễn Quang Riệu đã giữ những cương vị
quan trọng như: Giám đốc Nghiên cứu Danh dự (Emeritus) của Trung tâm Quốc gia
Nghiên cứu khoa học Pháp (CNRS) và Đài thiên văn Paris, Hội viên của Hội Thiên
văn Quốc tế (IAU), thành viên của Ủy ban Quốc tế thực hiện đề án của Cơ quan Vũ
trụ châu Âu (ESA) về phóng vệ tinh hồng ngoại (Infrared Space Observatory -
ISO) vào vũ trụ.
Năm 1973, với phát hiện thiên văn
mang tính khám phá của mình về vụ nổ trong chòm sao Thiên Nga (được đặt tên sau
đó là Cygnus X3), ông đã được Viện Hàn lâm Khoa học Pháp trao tặng giải thưởng
danh giá A. Janssen trong lĩnh vực vật lý thiên văn.
Ngày 1 tháng 11 năm 2010, Trường Đại
học Quốc gia Hà Nội đã tổ chức buổi lễ trao bằng Tiến sĩ Danh dự của trường cho
ông.
Với những đóng góp ý nghĩa cho nền
khoa học tại quê nhà, ông đã được trao tặng Giải thưởng Vinh danh nước Việt
(2004) và Kỷ niệm chương của Uỷ ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam
(2006).
http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Quang_Ri%E1%BB%87u
